از جمله آلايندههاي محيط زيست تركيبات مخرب سيستم اندوكرايني هستند كه از منشا طبيعي يا انسانساز وارد محيط زيست خصوصاً اكوسيستمهاي آبي شده و با ايجاد اختلال بر سامانه غدد درونريز، اثرات مخربي را بر جوامع زيستي اين اكوسيستمها وارد مينمايند. هدف از انجام اين تحقيق، ارزيابي برخي از شاخصهاي زيستي عروسماهي زايندهرود Petroleuciscus esfahani، نظير مقايسه فراسنجههاي خوني، نسبت جنسي، شاخص توسعه گنادي و بيان ژن ويتلوژنين در كبد ماهيان صيد شده از ايستگاههاي مختلف رودخانه زايندهرود است. نمونهبرداري از چهار ايستگاه چشمهديمه و خرسونك (در بالادست رودخانه به عنوان ايستگاههاي پاك) و چمگردان و پل صفائيه (در پاييندست رودخانه به عنوان ايستگاه آلوده) صورت گرفت. در اين مطالعه در مجموع 323 قطعه ماهي صيد شد. ميانگين وزني و طولي ماهيان به ترتيب معادل 93/14 گرم و 96 ميليمتر بود. در مقايسه فراسنجههاي خوني، تعداد كل گلبولهاي قرمز، ميزان هموگلوبين و هماتوكريت و تعداد كل گلبولهاي سفيد تفاوت معنيداري را بين ماهيان ايستگاههاي مختلف نشان نداد. با اين وجود در شمارش افتراقي گلبولهاي سفيد، درصد انواع گلبولهاي سفيد به جز لنفوسيتها در ماهيان ايستگاه چمگردان نسبت به ماهيان ساير ايستگاهها بالاتر بود (05/0p<). شاخصهاي ثانويه خونشناسي نظير حجم متوسط گويچه قرمز، ميانگين غلظت هموگلوبين ذرهاي و ميانگين هموگلوبين ذرهاي در ايستگاه چمگردان كمتر از مقادير متناظر در ساير ايستگاهها بود (05/0p<). در مطالعه نسبت جنسي ماهيان مشخص گرديد كه در تمامي ايستگاهها به جز ايستگاه پل صفائيه انحراف معنيداري از نسبت مورد اننظار (1:1) (با فراواني بيشتر جنس ماده) وجود دارد (آزمون مربع كاي؛ 05/0p<). با اين وجود در مطالعه ميكروسكوپي گنادها، نشاني از بروز ناهنجاريهاي گنادي نظير جنسيت بينابيني مشاهده نشد. شاخص توسعه گنادي (GSI) در ماهيان نر و ماده محاسبه شد. مقايسه آماري اين شاخص تنها كاهش معنيدار آن را در جنس نر ماهيان ايستگاه چمگردان با ماهيان ساير ايستگاهها نشان داد (05/0p<). بيان ژن ويتلوژنين در كبد عروسماهي زايندهرود به عنوان شاخص زيستي معتبري براي وجود آلايندههاي مخرب سيستم اندوكرايني با فعاليت شبهاستروژني در منابع آبي مدنظر قرار گرفت. به اين منظور ابتدا نسبت به توالييابي كامل ژن ويتلوژنين در عروسماهي زايندهرود اقدام شد. نتايج نشان داد كه ژن كدكننده ويتلوژنين در اين گونه داراي 4177 جفتباز است كه پروتئيني حاوي 1776 آمينواسيد را توليد ميكند. بررسي شدت بيان ژن ويتلوژنين در جنس نر و ماده عروسماهي زايندهرود در ايستگاههاي مختلف به روش Real-time PCR و با استفاده از ژن كنترل داخلي بتا-اكتين نشاندهنده وجود بيان نسبي در هر دو جنس در تمامي ايستگاههاي مورد بررسي است. شدت بيان در ايستگاههاي مختلف تفاوت معنيداري را نشان داد بهطوريكه ميزان بيان نسبي ويتلوژنين در ماهيان چمگردان در هر دو جنس بهطور معنيداري نسبت به ساير ايستگاهها بالاتر بود (05/0p<). بهطور كلي نتايج اين تحقيق بيانگر اثرات احتمالي تركيبات مخرب سيستم اندوكرايني با خاصيت شبهاستروژني بر برخي ويژگيهاي زيستي عروسماهي زايندهرود نظير انحراف از نسبت جنسي (فراواني بيشتر جنس ماده) و بيان ژن ويتلوژنين در جنس نر و تغيير بيان آن در ماهيان ايستگاههاي مختلف رودخانه زايندهرود بود.
واژگان كليدي: تركيبات مخرب سيستم درون ريز، عروسماهي زايندهرود Petroleuciscus esfahani، خونشناسي، بافتشناسي گناد، بيان ويتلوژنين.