عنوان
مطالعه تطبيقي حقوق مدني جنين
استاد راهنما
دكتر سيد حسين سادات حسيني
استاد مشاور
دكتر باقي زاده
تكه هايي از متن به عنوان نمونه :
چكيده”
با وجود توجه بشر به اين مسئله در طول تاريخ، متأسفانه در خصوص خود جنين و حقوق و منافع او توجه كافي به عمل نيامده و همواره جهت حمايت از انسانهاي كامل در جوامع مختلف قانونهاي متنوعي تدوين گشته و سعي شده به تمام آزاديها و حقوق و منافع او در زندگي اجتماعي توجه شود؛ اما تاكنون نسبت به حقوقي كه جنين دارد، يا بايد داشته باشد، تحقيقات جامع و كاملي صورت نپذيرفته است. در حالي كه وظيفه انسان در قبال موجودي كه روح الهي در او دميده شده و مشيت الهي در به وجود آمدن آن سهيم بوده، بسيار سنگين است و زيبنده نيست موجودي را كه هيچگونه قدرت دفاعي ندارد، داراي حقي ندانسته و حقوق او را پايمال كنيم. در كشور ما نيز متأسفانه در اكثر كتب فقهي و حقوقي، حقوق فرد پس از تولد مورد بحث و بررسي قرار گرفته و در خصوص جنين تنها به ضمانت اجراي سقط آن در مراحل مختلف تكوين و تكامل و نيز ارث و وصيت اشاره شده است. بنابراين در اين تحقيق سعي شده است به روش كتابخانه اي در حد امكان به بررسي همهجانبه حقوق اين موجود ضعيف اعم از مالي و غيرمالي پرداخته شود و جهت حمايت از او راهحلهايي ارائه گردد. جنين بالقوه، انسان كاملي است و طبعاً از لحاظ لقاح داراي حقوقي ميباشد؛ اما چون اراده او تكامل نيافته است، تصور تكليف برعهده او ميسر نيست. هر چند كه ممكن است قهراً داراي تكليف گردد، مانند تعلق ديون متوفي. اگر جنيني هم جزء ورثه باشد، نسبت به سهمي كه از تركه ميبرد، ديون متوفي بر عهده او قرار ميگيرد. اما چون موضوع تحقيق حقوق مدني جنين است، بنابراين مسائل بررسي شده محدود به حقوق، يعني مزيتهايي است كه قانوناً ميتوان براي جنين در نظر گرفت، و نه تكاليفي كه ممكن است به عهده او بار گردد. ولي به لحاظ اينكه عرفاً از واژه جنين براي تمام مراحل تكوين و تكامل آن استفاده ميشود، در اين تحقيق هم هرجا بحث از حقوق مدني جنين به ميان آمد، به معناي عام آن بوده كه در بردارنده تمامي مراحل رشد بدون تفكيك مراحل مختلف آن است.
سوالات و مسائل مختلفي در خصوص حقوق جنين وجود دارد، كه راه كار قانوني صريحي نميتوان براي آنها يافت. در اين تحقيق سعي شده است با بررسي مسائل راهحل مناسبي را تا حدودي ارائه نمود.
واژگان كليدي : اهليت جنين ، حقوق مالي، اثبات نسب ، اداره اموال جنين
مقدمه “
الف: بيان مساله
اقرا باسم ربك الذي خلق(علق، ۱)
بخوان به نام پروردگارت كه آفريننده عالم است.
خلق الانسان من علق(علق، ۲)
آن خدايي كه انسان را از خون بسته بيافريد.
و لقد خلقنا الانسان من سلاله من طين(مؤمنون، ۱۲)
و همانا ما آدمي را از گل خالص آفريديم.
ثم جعلناه نطفه في قرار مكين(مؤمنون، ۱۳)
پس آنگاه او را نطفه گردانيده و در جاي استوار قرار داديم.
ثم خلقنا النطفه علقه فخلقنا العلقه مضغه فخلقنا المضغه عظاما فكسونا العظام لحماً ثم انشاناه خلقا آخر(مؤمنون،۱۴).
آنگاه نطفه را علقه و علقه را گوشت پاره و باز آن گوشت را استخوان و سپس بر استخوانها گوشت پوشانيديم. پس از آن (به دميدن روح پاك مجرد) آفرينشي ديگر پديد آورديم.
يكي از مباحثي كه از ابتداي خلقت ذهن انسان را به خود اختصاص داده، بحث مربوط به توليد مثل و به تبع آن جنين و دوران جنيني است. اين موضوع در طول تاريخ همواره يكي از مسائلي بوده، كه از منظرهاي متفاوت در ميان تمدن هاي بشري مورد توجه قرار گرفته است. امروزه با پيشرفت علم و تكنولوژي انسان خودخواه به شبيهسازي روي آورده و در صدر آزاديهاي مورد در خواستش، آزادي سقط جنين جاي ميگيرد.پيرامون عنوان تحقيق حاضر يعني حقوق مدني جنين كمتر بحث به ميان آمده است و در اين تحقيق سعي شده در حد امكان به مسايل مربوط به حقوق مدني جنين بحث شود و ديدگاه هاي متعدد حقوقدانان كشورهاي مختلف نيز پيرامون اين امر ارائه گردد تا نگرشي نودر اين عرصه بوجود بيايد كه موجودي كه داراي روح و در حال تكامل به مرحله انساني است نيز داراي حقوقي باشد كه انسانها از آن برخوردار هستند.
ب : علت انتخاب موضوع
با توجه به پيشرفت علم و تكنولوژي و ديدگاه هاي حقوقي و نظرات حقوقدانان در عرصه هاي متفاوت چه احكام و آثاري بر جنين به وجود آمده است و از اين طريق بار ميگردد و نسبت او چگونه مشخص ميگردد؟ از لحاظ پزشكي «جنين» به موجودي ميگويند كه پس از لقاح تخمك به وسيله اسپرماتوزوئيد و پس از تقسيمات اوليه سلولي تخم حاصل ميشود واز هفته هشتم، رشد خود را تا پايان بارداري ميگذارند و به دوران قبل از آن «رويان» ميگويند. اگر جنين داراي حقوقي است و از آنها متمتع مي گردد اين حقوق چيست؟؟ آيا جنين بخاطر نداشتن قدرت بازهم مي تواند از حقوق خود متمتع گردد؟؟ آيا جنين بايد حتماً زنده متولد شود تا از حقوق مدني متمتع گردد يا خير؟؟ آيا اين موجود ضعيف و فاقد اراده داراي حق حيات است؟ و يا اينكه مادر مي تواند با استناد به حق حيات و آزادي خود در بارداري و ادامه آن اين حق را از او سلب كند؟ در صورتي كه بارداري مادر منافي با حيثيت و شئونات خانوادگي و يا باعث فقر اوست، چطور؟ يا در صورت وجود مشكلات جسماني و ژنتيكي آيا مجوزي براي سلب حق حيات جنين وجود دارد؟ يا اينكه حق حيات جنين مقدم بر تمام اين موارد است؟ حضانت از جنين برعهده چه شخصي يا اشخاصي ميباشد و به چه نحوي امكانپذير است؟ مسئوليت اداره امور و اموال جنين بر عهده چه كساني است و چه تكاليفي را ميتوان بر دوش آنها بار كرد؟
ج : سوالهاي تحقيق
سئوالاتي كه سعي شده است در اين تحقيق مورد بررسي قرار بگيرند، عبارتند از اينكه:
۱- آيا جنين از اهليت كامل برخوردار است؟ يا از قسمتي از آن و همچنين در صورت زنده متولد نشدن چه آثاري بر اهليت او بار مي گردد؟
فرضيه ۱: براي اينكه انسان اهليت تصرف (اجراي حق) داشته باشد،بايد بالغ و عاقل و رشيد باشد.پس اگر جنين زنده متولد شود از حقوق مدني متمتع مي گردد.
۲- نسبت جنين در اشكال مختلف به چه صورت است؟ و آيا طبق ماده ۱۱۶۷ قانون مدني بايد جنين به وجود آمده از زنا را فاقد نسب دانست؟ و يا اينكه مي توان جهت حمايت از او راه حل قانوني مناسبي يافت؟
فرضيه ۲: نبايد طفلي را كه در نتيجه ارتباط نامشروع بوجود آمده از حقوق مسلم و طبيعي محروم كرد و او را بي هويت در جامعه رها نمود. حتي فرد به وجود آمده از زنا تنها تبعاتي كه مي تواند داشته باشد اين است كه فرد به وجود آمده از زنا از ارث محروم است،ولي از حقوق ديگر مانند حق بهره مندي از نفقه و حضانت و ساير حقوق محروم نمي گردد.
۳- آيا جنين قابليت برخورداري از حقوق مدني را دارد؟ در خصوص مسائل مالي قابليت مالك شدن را دارد؟ اصولاً نحوه مالك شدن او به چه صورت است؟ همچنين در زمينه حقوق غير مالي،جنين از چه حقوقي و چگونه مي تواند بهرهمند گردد؟
فرضيه۳ : جنين محجور و فاقد اهليت تصرف ميباشد و اجراي حقوق او توسط نماينده قانوني يا قضايي وي صورت ميگيرد. تمتع جنين معلق بر زنده متولد شدن ميباشد؛ يعني با زنده متولد شدن جنين نتيجه ميگيريم كه جنين از ابتداي داراي اهليت تمتع بوده است. حقوق غيرمالي جنين به حق حيات، سقط جنين، بهداشت رواني، حضانت و اداره امور جنين تقسيم بندي مي شود.
د : پيشينه تحقيق
در كتب متعدد از جمله قانون مدني و رسالات فقهاي شيعه اشارات جزئي به حقوق مدني جنين شده كه با توجه به مفهوم ملاك آنها مي توان راجع به جنين كه انساني است كه هنوز وارد حيات دنيوي و تنفس نگرديده رجحان داد و تفسير نمود.
پيرامون حقوق كيفري جنين پايان نامه نگارش گرديده است ولي پيرامون حقوق مدني خير .
در مورد تحقيق حاضر نظرات اساتيد و دانشمندان علم پزشكي بسيار متعدد است و هم چنين پيرامون حقوق جنين نظرات اساتيد علم حقوق در كتابهاي آنها درمباحث متعدد حقوق جنين به چشم مي خورد.در قوانين متعدد كشورها نيز نظرات متعدد از اساتيد علم حقوق اراده گرديده كه دربعضي موارد مغاير با قوانين كشور ماست و جاي بررسي حقوقي و كنكاش دارد.
مقالات و پايان نامه هاي متعدد نه بصورت تخصصي در مورد موضوع پايان نامه بلكه مثلاً در مورد شبيه سازي مورد توجه اساتيد رشته هاي مختلف قرار گرفته و نظرات خود را در قالب مقاله و پايان نامه اراده نموده اند كه در تحقيق حاضر به آنها اشاره شده است.
در كتابهاي متعدد من جمله رساله هاي مراجع و كتب قوانين داخلي و قوانين خارجي نظراتي بصورت پراكنده اشاره شده و بصورت كامل و در قالب كتاب مدوني ارائه نشده است.
ه : نوع و روش تحقيق
جهت پاسخ دادن به سوالات فوق با وجود مشكلات مختلف از قبيل نبودن منابع كافي قابل استفاده و
نداشتن قانوني خاص و روشن و بدون ابهام و در دسترس با بررسي كتب مرتبط با موضوع پايان نامه به روش كتابخانهاي و با در نظر گرفتن سوالات و بررسي مفهوم هر موضوع جهت شناخت كليه حقوقي كه ميتوان براي جنين در نظر گرفت اقدام به بررسي قوانين بصورت تطبيقي شده است.
و : مشكلات تحقيق
مشكلات مختلف از قبيل نبودن منابع كافي و در دسترس ونداشتن قانون خاص پيرامون موضوع تحقيق وعدم دسترسي آسان به منابع مرتبط باعث گرديد تا تحقيقات كامل و جامعي پيرامون موضوع تحقيق انجام پذيرد وحتي به كتابخانه هاي متعدد مراجعه و سعي فراوان در جمع آوري اطلاعات مربوط به تحقيق و دستيابي به منابع مورد بحث گرديده است.از طرفي بعلت نبودن ترجمه منابع خارجي به زبان فارسي راهي جز ترجمه قوانين مرتبط خارجي نبود و اين امر هم مستلزم هزينه و هم وقت فراوان گرديد و در كل تلاش فراوان جهت دستيابي به نتيجه مطلوب گرديده است.
ز : ساختار پايان نامه
اين پايان نامه در سه بخش تدوين شده است.بخش اول شامل دو فصل مي باشد، در فصل اول جهت شناخت و درك بهتر موضوعات به تعريف جنين از لحاظ لغوي و پزشكي و فقهي پرداخته شده است. در فصل دوم براي شناخت حقوقي جنين مسائلي همچون اهليت مورد بررسي قرار گرفته است. جهت مشخص شدن اينكه چه شخص و اشخاصي مكلف به حمايت و نگهداري از جنين هستند، نسب در دو گفتار تحت عنوان نسب مشروع و نسب نامشروع مورد بررسي قرار گرفته و سعي شده است در خصوص زنازادگي كه قانون نسب را مردود دانسته است براي حمايت از جنين راه حلي قانوني پيشنهاد گردد.
همانطور كه ميدانيم حقوق مدني يكي از پر اهميتترين مباحث در زندگي اجتماعي است.
بنابراين بخش دوم به نحوه برخورداري جنين از حقوق مدني اختصاص يافته، كه اين بخش نيز در دو فصل تحت عنوان حقوق مالي و حقوق غير مالي تدوين يافته است. در فصل مربوط به حقوق مالي قابليت جنين براي مالك شدن مورد تحقيق قرار گرفته، كه سعي شده است عناوين مختلف مالكيت جهت بهره مندي جنين از اعيان و منافع مورد بررسي قرار گيرد.
از آنجا كه حقوق غير مالي نيز داراي ارزش خاصي است و در بسياري از موارد اهميت بيشتري از حقوق مالي دارد، فصل دوم به حق حيات، بهداشت رواني و حضانت اختصاص يافته است. يكي از مهمترين مباحث اين فصل حق حيات جنين است، كه با بررسي آن و استثنائات و اولويتها به مسئله سقط جنين و موارد اباحه و جواز و سقط قانوني اشاره شده است.
امروزه يكي از راه هاي درمان ناباروري زوجين تلقيح مصنوعي مي باشد ، كه ممكن است از طريق اهداي تخمك ، اسپرم و يا جنين صورت پذيرد . در هر موردكه جنين به غير از راه هاي طبيعي بوجود مي آيد. بنابراين جهت مشخص شدن حقوق چنين جنين هايي و بررسي مسائلي همچون حضانت ،نسب و نحوه وراثت آنها بخش سوم در دو فصل تدوين شد، كه فصل اول به اين امر اختصاص يافته است . يكي از مسائل روز جوامع بشري پيدايش تكنولوژي نوين شبيه سازي است كه با سرعت در حال پيشرفت بوده و با وجود مخالفت اديان و دولتها احتمال پيدايش جنين يا انسانهايي با اين روش وجود دارد. بنابراين فصل دوم به شبيه سازي اختصاص يافته است كه با بررسي روش هاي مختلف آن سعي شده است راه كارهاي حقوقي قابل قبولي جهت حمايت از چنين جنين هايي ارائه گردد.
براي درك بهتر جنين و مراحل مختلف رشد، ابتدا بهتر است از تعريف جنين شروع كنيم، به همين دليل اين بخش به دو فصل تقسيم شده است . در فصل اول شناخت فيزيولوژي جنين، ودر فصل دوم شناخت حقوقي جنين را مورد بررسي قرار داده ايم.
مبحث اول : شناخت فيزيولوژي جنين
هدف از تدوين اين فصل درك بهتر و شناخت دقيق جنين مي باشد ، تا با شناخت و تعريف مراحل رشد از منظر پزشكي و فقهي و بررسي مراحل مختلف رشد و تمايز آن از واژه هايي چون «حمل» و «رويان» بهتر بتوان جهت حمايت از اين موجود ضعيف گام برداشت و حقوق مختلف آنرا بررسي كرد. در فصل دوم شناخت حقوقي جنين را مورد بررسي قرار داده ايم.
گفتار اول:
تعريف لغوي جنين و حمل
در فرهنگ لغت عميد واژه(جنين) به معني «هر چيز پوشيده و مستور تا زماني كه در شكم مادر است و زاييده نشده آمده،كه جمع آن اجنه است.»[۱]
«حمل در عربي نيز به معناي آبستني و بارداري است و جنين در بارداري و جنين در فارسي به بار شكم يعني بچه كه در شكم مادر است ،معني شده است» .[۲]بنابراين مي توان گفت كه جنين و حمل از لحاظ لغوي مترادف هم مي باشند.
فرهنگ فارسي معين ذيل واژه «جنين» چنين مي نگارد:
«جنين» «اسم – عربي» هر چيز پوشيده ،مستور ، موجودي كه پس از لقاح تخمك بوسيله اسپرما توزوئيد و پس از تقسيمات اولي سلول تخم حاصل مي شود.ولي هنوز دوران رشد خود را در داخل پوسته تخمك يا رحم مادر (يا كيسه جنيني در گياهان) مي گذارند.[۳]
در دو بيت زير كه از دو شاعر پر آوازه ادبيات ايران مي باشد جنين به معناي بچه اندر شكم آمده است.
گر بريزد خونــــم آن روح الامـــــين جرعه جرعه خون خورم همچون جنين(مولوي)
شعر ناگفتن به از شعري كه باشد نادرست بچه نازادن به از شش ماهه افكندن جنين (منوچهري)
حمل نيز به معناي باردار شدن زن ،حامله شدن،بار آوردن درخت ،آبستن و بار شكم آمده است.[۴]
گفتار دوم:
تعريف پزشكي و بيولوژي جنين
«فرآيند پيدايش جنين و تولد نوزاد از نظر بيولوژي را مي توان بدين شرح به اختصار بيان كرد:
از تركيب و لقاح دو سلول جنسي نر به نام «اسپرم» و سلول جنسي ماده بنام «تخمك» موجودي به نام «زيگوت» كه جنين تك سلولي است،به وجود مي آيد و سپس شروع به تقسيم مي كند. زيگوت از زمان تقسيم اوليه تا هشت هفته پس از آن «رويان» يا امبريو ناميده مي شود و گاه به غلط رويانهاي
۲-۸ سلولي را نيز جنين مي نامند.»[۵]
«رويان(embryo) در واقع واژه اي است كه براي توصيف مراحل اوليه رشد به كار مي رود و از مرحله شروع تقسيم سلولي تا هفته هشتم حاملگي جنين را شامل ميشود.
پس از گذشت حدود ۲۴ ساعت از لقاح گامت ها (اسپرم و تخمك)، زيگوت كه جنين تك سلولي است به وجود مي آيد .اين سلول تقسيم ميتوزي خود انجام مي دهد و تبديل به دو سلول مي شود . تقسيمات ادامه مي يابد و هر بار تعداد سلولها دو برابر مي شوند و در حدود ۱۶ سلولي ،جنين حاصل بشكل كره توپر كوچكي در مي آيد كه «مورولا» نام دارد .در حدود روز پنجم مورولا به درون رحم مي رسد.»[۶]
از نظر پزشكي دوران رشد جنين چند مرحله دارد :
- دوره اول رشد يا دوره لايه زاينده:
در اين دوره تحت تاثير منظم،دقيق و پيچيده انواع هورمونهاي جنسي با تعادل و تبادلات عملي آنها در اواسط يك چرخه جنسي تخمك گذاري اتفاق مي افتد . از آن لحظه كه طبيعت ،تمامي هم و غم خود را در رشد و تكامل اين سلول ناچيز تا رسيدن وي به موجودي ميليونها بار عظيم تر از خود به كار
مي گيرد، حوادث بسياري در پيشبرد اين سلسله مراحل به هم پيوسته و منظم به وقوع مي پيوندد.
هنگامي كه تخمك در داخل لوله زهداني قرار گرفت، توسط انقباضات ماهيچه اي ديواره به سوي مجراي زهداني رانده شده و تخميناً بعد از ۱۲ تا ۲۴ ساعت در نزديكي انتهاي تخمداني لوله بارور
مي شود.
[۱] – عميد ،حسن،فرهنگ عميد،سازمان انتشارات اميركبير ،چ هشتم ،۱۳۵۴،ص۳۶۳